Për Dhimitër S. Shuteriqin
(26 korrik 1915 – 21 korrik 2003)
Në vitet e para të liceut francez të Korçës, një ngjarje e rrallë i trazoi ëndrrat dhe dëshirat e Shuteriqit të ri. Eshtë fjala për librin « Les Fleurs du mal » (Lulet e së keqes). Vargjet e Bodlerit e tronditën dhe e shtangën. Nuk ishte thjesht magjia ligjëruese dhe përsosuria metrike e poezive, por brenga e thellë dhe përpjekja e poetit për të zbuluar e për të dhënë me art atë që është e veçantë në jetë. Ishte një botë e çuditshme : njëherësh ideale dhe e moçme në një ndeshje të hapur midis trupit dhe shpirtit. E lexoi përsëri e përsëri me një frymë. Marramendja ishte po njëlloj. Shumëçka ishte e veçantë në atë libër, duke nisur qysh me titullin e çuditshëm, thuajse të pashpjegueshëm e duke vazhduar me emrin e poetit, i cili përftoi në sytë e liceistit ngjyrat e madhështisë. Një poet i vetmuar, por solidar me njerëzit e sfilitur. Kjo cilësi e tërheq së tepërmi. Poeti ngrihej edhe kundër perëndisë dhe i lutej satanait të kishte mëshirë : « O satan aie pitié de ma pauvre misère ! » (O satana, ki mëshirë për mjerimin tim të gjorë !). S’mundi të thotë asgjë, por zuri të bridhte nëpër ngjyrat e hirta dhe në tingujt e trishtuar të një hapësire të panjohur. Thellë-thellë liceisti i ri kishte zbuluar ëndrrën e tij : do të bëhej poet. Ishte pesëmbëdhjetë vjeç. Kishte filluar të qëndiste në heshtje ndonjë varg. Por në atë kaos mendimesh e kuptoi se ëndrra e tij për t’u bërë poet kishte pritur atë çast që të shpërthente. Krizalida kishte çelur. Dhe iu vu asaj pune të çuditshme e madhështore që quhet krijim poetik. Ajo iu shfaq si skena e transformimeve të mëdha kozmike.
Një mbrëmje doli shëtitje vetëm. U ndal në një vend nga mund të shihje tërë qytetin. Iu duk pa jetë, si një send i flakur tutje, shkujdesshëm. Vështroi muzgun, një muzg thuajse vajtimtar, i zymtë si vdekja. Qëndroi një grimë here me sy ngulur në hapësirë, i trishtuar dhe pastaj i ngriti qepallat lart, drejt qiellit të kaltëruar që u shndërrua befas në mavi. Çfarë ishte poezia ? Mbase edhe krenari e shpirtit që po farkëtonte individualitetin. Poezia duhet të pasqyrojë « me ngjyrat, tingujt dhe ritmet, të gjitha bukuritë e universit », thotë Mme de Stael. Poezi ai kishte lexuar dhe ato i kishin dhënë një ndjenjë të gëzuar, kurse tani ra në dëshpërim. Bota kishte ndryshuar përnjëherë. Gjithçka filloi t’i dukej misterioze : jeta, njerëzit, natyra. Përse poeti i këndonte një fati përjetësisht vetmitar? Veç kësaj neveria e Bodlerit për botën bashkëkohëse që shfaqej vende-vende në mënyrë të pamëshirshme, i shkaktonte hidhërim. Ai nuk e mohon se u mbush edhe me mëri. Poeti ngrihej kundër Zotit.
Kur e rilexonte « Les Fleurs du mal » në ditët që erdhën, rrëqethej, tjetërsohej, i dukej se edhe ai ishte « i sëmurë ». Qante me dhimbje fshehtas. Ndiente « le mal du siécle »* në shpirt. Adoleshenti që ëndërronte të bëhej poet, që nuk dinte se çfarë ishte një qytet i madh, sepse jetonte në një vend ku pak dallim kishte mes qytetit dhe fshatit, nisi të përjetonte atë që nuk e gjente dot në jetë. Në fillim shkroi një poezi kundër poetit heretik, pastaj provoi të riskiconte një poezi me frymë bodleriane për një çupëz korçare që i pëlqente ta shihte. Ai mbushi pastaj radhonj të tërë me poezi. I imagjinonte vetes vuajtje që s’i kishte jetuar. Shën Gjoni me kokën e prerë në manastirin e Shijonit, ishte ai vetë. Gurët e varrit të princit Karl Topia në manastir ishin gjymtyrët e tij të copëtuara. Pra, jeta qenkësh artificiale dhe ai pandehte se kishte hyrë në jetën e vërtetë ! Shkroi pastaj poezinë « Kumbonat » në të cilën vargu « Po sa i shkurtën gëzimi qenka n’dhe », ishte një konceptim krejt i ri në peizazhin poetik shqiptar. Vajzën që e kishte mahnitur në fëmijëri, e që i kishte hedhur një karafil nga dritarja si në rrëfimet romantike, por që nuk e pa më kurrë se e rrëmbeu vdekja, e përfytyroi si një send të gjallë bukurie që ecën përpara e s’ndalet ose si një trup që fluturon drejt gjithësisë së pafund. Herë të tjera ajo i dilte parasysh si diçka e palëndët, një masë ajrore ngjyrë argjendi që largohej e afrohej. Shkurt ajo u shndërrua në një shpirt kimerik që i qasej pranë për ta ngushëlluar.
Kështu ai filloi të argëtohej me muzën e poezisë natën, ditën, kur kishte çaste të gëzuara, por kryesisht si mjeshtri i tij, Bodleri, kur ishte i trishtuar. Ndonjëherë ai shprehte një vuajtje aq të madhe nëpër poezi, sa mund të mendoje se rrugëdalja e vetme ishte ikja nga kjo botë. Drita e hënës e frymëzonte si të gjithë poetët, por ajo i dukej e zbehtë si fytyra e një meiti. Te bodleriani i ri sidoqoftë ndihet diku një frymë profetike, diçka shkëlqen e nis të thurë një legjendë mes qetësisë:”Sa herë në madhni ngritur unë veten e kam pa, / Dafinat që stolisshin kryet tem, nuk janë tha” (Andërrtari i penduëm).
Shumë shpejt ai bindet për risinë e pakrahasueshme që kishte sjellë poeti në fushën e krijimit dhe e bën të njohur mendimin e tij në një shkrim teorik të titulluar « Iniciatori i poezisë moderne », botuar te « Illyria », më 6 maj 1934. Në këtë shkrim ndër të tjera ai thotë : « Në dy numrat e kaluem t’Illyrisë, lexuesit shqiptarë patën rastin e rrallë me shijue disa pjesë të bukura nga « poemthat në prozë » të Baudelaire-it, të përkthyer prej mjeshtrit të njoftun z. E. Koliqi. Kur këndojmë poezinë e Baudelaire-it hyjmë në një botë të re ndjenjash, përfytyrimesh dhe mendimesh ».
Fryma bodleriane i mbush ëndrrat dhe frymëzimet e tij djaloshare. Imazhi i lirisë shpirtërore të poetit francez e mbërthen fort. Poezitë që shkruan ngjajnë përherë e më tepër si rrëfimet intime të një zemre. Shkurt ato filluan të transmetojnë korrespondencën midis botës së jashtme dhe anktheve të brendshme të shpirtit njerëzor. Autori i tyre boton më 1935 librin poetik « KANGET E RINIS SE PARE», duke u bërë kështu de facto simbolisti i parë shqiptar. Dhe pas një viti, më 1936 boton librin e dytë « KANGE ? ».
Feride PAPLEKA
Nga Dhimitër S. Shuteriqi
KUMBONA
N’qiellin plot dritë e gaz, kur e lëshove,
kumbonë, hymnin e naltë të lindjes s’re
un me nji shpresë të re që në shpirt më zgjove,
e ngrita kangën teme për në re.
Po sa i shkurtën gëzimi qenka në dhe !
Kumbona shpejt lajmoi të zezën zi !
Shif ! në ktë ditë të qeshun ti këndon
mbasandaj qan e qesh e prapë vajton
Kumbonë ! Sa fort ngjan me i shpirt të ri !
1933
PENDIM
Asht errët n’zemër teme, vashë e re.
N’at tempull prej mermeri mbretënon
nji qetësi e frikshme si në re,
dhe madhështor, i ftofët ai qëndron.
Po, kur shkel kamba jote në kto shkallë,
gjëmon tempulli i gjithë në t’thellë gjansin !
Gjëmimi ma fort rritet kur ti mbrrinë
ma afër e ma afër, me zjarr në ballë.
Sa i butë qe zani i parë, që lehtë ushtoi !
Sa i egër zani i fundit ! Si u dëgjue !
Se kamba e njomë aq shumë shkalla përshkoi,
sa u lodh e në të fundit u dërmue.
U kput, n’rrasë u përpoq…Tempulli i zi
Ndriçoi, ushtini ashpër me nji herë…
1933
DHUNTI
Po thur, o Zanë e ambël, nji kunorë
dafinash gjith njomshti dhe t’dashme erë ;
ti merre e çoja vashës që një herë
s’më harron zemra me kte t’njomën dorë.
Në mos e dashtë, m’i thuej-o se i kam thurë
Një tjetër thurë me zemër, jo me duer.
Kunorë plot madhështi dhe plot shkëlqim
kam thurë, po mbi farë gjaje ajo nuk mbahet ;
as duket e as preket, copash s’dahet ;
për t’bukur nuk ka shoqe n’rruzullim.
Veç zemra n’jetë, i thuej, mund ta kuptoj,
se plot nji zemër t’gjanë ajo kushtoi.
1934
KANGE
Poetënve Lasgush Poradeci dhe Ernest Koliqi
Pyeta Trandafilin : « Trandafil gjithë erë,
ç’kangë këndon Bilbili ?
-Si kallam i çamun u ba zogu i mjerë ! »
më tha Trandafili.
Dhe un pyeta Vashën : « Vashë, ç’këndon Bilbili ?
-Bilbili këndon
kangën e Bukuris
dhe të Dashunis,
kur çel Trandafili që ai dashunon ».
Pyeta at’herë Bilbilin : « Thuejmë, Bilbil, ç’këndon ?
Më pa me çudi.
Nalt ia hudhi kangës siç e ka zakon
Dhe m’u tret për fare në gjethin e ri !…
NJE TRANDAFIL PICERRAK
A thing of beauty is a joy for ever
J. Keats
Kam një trandafil picërrak
në dorë
dhe e shikoj. Lehtë i marr erë
lules së kuqe si gjak,
që i hap fletët e para si kunorë
edhe i mbështjell të tjerat porsi zemër.
Sa e dashun erë
del nga e vogla zemër !
T’besohet brenda saj të ketë
nji botë me një jetë
të qeshun e të lehtë
si trandafili i dashun picërrak ?
O trandafil, dhe unë kështu jam si ti !
Në duer m’u thave lehtë, për pak,
pa u ndie.
Fletët t’u thanë,
po erën vdekja ta ka lanë.
O zemr e vogël, o e vogla kunorë,
M’u ba se m’u tha zemra e eme n’dorë.
1934
ANDERRTARI I PENDUEM
Për të sgidhun misteret, që nuk i zgidh njeri,
un, i lodhun e i këputun, i letë e i marrë fëmi,
u mundova…Kuptova se s’ishte për mue gja,
edhe at’herë kërkova një jetë tjetër në jetë.
Rashë n’mister prej misteri ! Ktu ku dëshira m’la,
gja nuk kërkoi ta sgidhja dhe un u shplodha i qetë…
Për mue qielli dhe deti, toka, të ri shkëlqim
muerën dhe nuk më folën si at’herë…s’më dhanë mundim.
Ndieva ndriçim’n e tyne dhe u ndieva madhërim !
ndër andrra ngushëlluese, andërrtar i vetmuem,
buzën më gaz un bana dhe pata lumtënim,
atë që, ndër të vërteta, na kërkojmë të verbuem.
Ti vije e më trondisje : « Sa keq, vlla ! n’andërr rron ! »
Dhe un qesha dhe qesha, të thosha : « S’më kupton ! »
Për mue mëshirë, vlla kishe si unë kisha mëshirë
për ty…Sa e ambël asht andrra në jetë, kurrë s’e kuptove !
Inatin që t’mundonte, në sy ta shifja mirë,
se me të vërtetë më doje dhe s’besoj që m’harrove.
Un kam dashun ndër shije, drita, ngjyra e tingllime,
të shueja zjarr’n e shpirtit, po e shova ndër andrrime.
Sa herë n’madhni ngritun unë vehten e kam pa !
Dafinat që stolisshin kryet tem, nuk janë tha :
gjithnji kam për t’i pamun të blerta e të nderueme
un këndoj në mjerime dhe kanga më huton.
Po pse t’mos shuhesh fare në kohën tonë prej zije,
o kangë, o kangë hutuese ? O t’ bahesh një kangë zije,
që n’dallgë dhe mundime ti shpirtin t’më dërrmosh ?
të më mësosh, kur vllazën kanë lindun në mjerim,
të këndoj kangën e tyne në shpirtin tem djalosh,
të ngushëlloj shpirtin e tyne tue iu ndiell pak gëzim ?
ERA
Voici le vent hurlant,
Voici le vent cornant en novembre.*
E. Verhaeren
Era grindet si gratë e këqija
ndër brima e shpella. Hingëllin
si pelat n’grazhd nga uria.
ndër plepa e tela fishkëllin,
era fishkëllin
e ulërin.
Ndër dete e pyje n’valë,
era kumbon,
gjëmon
e zgjon
palë-palë
në fushën e gjanë
tinjgujt e lanë
n’errësinën që t’frikson.
Vërvit ndër fusha t’verdhat fletë,
fletët e sëmuna dhe jetime,
i çon në mal, në det
plot uturime.
Vërvit e çjerr
leckat grisë
e rrëqisë** ,
leckat e bardha e t’murrme, retë,
e nëpër shkrepa i vjerr.
Çahet era e çmendun mbi çati,
thyen xhamat e çel dyert me furi
dhe fishkëllin ndër odat pa njeri,
n’errsinën e ftohtë. Zgjon gjarpërinjtë e shpisë,
që fishkëllijnë ndër perdet grisë,
rrëqisë,
ndër rafte e pjata, në fund të kusisë.
Si fishkëllin !
Gjithë jeta nxin
E vuen.
Dëgjo klithmat e largëta si lajmojnë
vajet e vargut t’gjatë pa punë,
pa bukë, që tue tha n’prag, pret ta kujtojnë,
të shohin se si vuen.
1935
*
(fr.)-Ja era si ulërin, ja si i bie bririt në nëntor.
**Bërë si zhele.
KANGA E FUNDIT E POETIT
Për kujtimin e të madhit Ch. Baudelaire
Po, u shuen zjarri dhe drita ! Kanë jetë errsina e hini !
Dhe në ktë natë të ftofët po dergjem në hutim !
-Me të vërtetë u shueki ? Zemrën s’do ma ngrini ?
se në funt të shpirtit t’ashpër nuk gjekësh ngushëllim !
Un desha vetë të tretem në flakën e lindjes s’re,
që kuqëlon aq ambël në fresk e madhëri
E ndieva et’n e largët të çohesh për në re
dhe këndova e vallova mbi një tingllim të ri.
Po në kuqlim t’perndimit me flakën un u treta
dhe, me një rreze t’vdekme, që zemrën pak m’gëzoi,
u tretën për gjithnji për mue em kanga em jeta !
I mallëngjye t’shof desha, po syu ma s’më shikoi !
Po, u shuen zjarri dhe drita ! Shkoi kangë e bukuri !
Iku gufmimi i zemrës n’burim’n e lashtë të tij,
atje ku ambël treten ngjyra e shije n’poezi !
U shuen !…Si nuk do mundem ma t’këndoj e të ndiej ?
1934
« VERITAS » ?
Këndova këngën teme, që shkoi të kërkojë dritën
nëpër skëterrë të jetës, ku shpirti m’qe drithtuem,
Dhe një herë thellë e ndieva shpirtin tem të munduem,
po lot nuk derdha ma.
E ndieva kangën teme, që shkoi të kërkojë dritën
nëpër skëterrë të jetës, të kthehet n’shpirtin tem.
Më tha : « Errsina e jetës, kangtar, kudo më tremb !
S’u gjindka drita ma ! »
U shofsh, pra, o kanga e eme, që kot kërkove dritën
nëpër skëterrë të jetës e më erdhe pa ngadhnim !
« Po bota – më tha kanga – nuk do tingllim,
e fjalë t’bukura s’do ma. »
VDEKJA E LYPESIT
Gjinkalla fushë e pyll e mal shurdhon,
e dielli pjek e djeg. Me shkop në dorë,
nximë në fytyrë, flokët e bardhë si borë,
plaku rrugën e gjatë ma s’po e mbaron.
Katund m’katund e mbushi thesin thesin plot
me grushta misri, tue lypun me i’ lot
të ngrimë n’syun pa dritë, me za të shuem :
-Fëmijtë s’kanë bukë në shpi. Qofshi bekuem !
U kput e s’duroi ma. Buzë një përroi
të thatë u shtri dhe e zu gjumi. Kur fle,
qielli n’perëndim bahet pus. T’shuem’n e shoi
nëpër andrra t’idhta prroi me dallgë pa fre.
1936
MANDOLINA E VJETER
N’at kand të zi, kapicë me vjetërsina,
lecka e hekra, kuti, shishe e pjata,
n’at kand për vorfëni e harresa t’ngrata,
endun me merimanga, mandolina
po qan e qan nji t’vjetër dashuni.
Drunin me zogj fildishi tue këndue
për dashuninë e luleve lulzue,
e ka bre krimbi, qi i kërcllet
dhambët e tij të fshehtë herë pas here
utërin mandolina pa potere,
rrëfen, tue u dridhun lehtë, dhimbjen e vet,
dhe qan e qan nji t’vjetër dashuni.
Ndryshku i ndrydhi telat që kënduen
lumtuni e mjerime. Në mi
nuk fluturojnë bilbilat që adhuruen
bukurinë flutururuese. Ma nuk qan
përmbi la shpirti i vashës në gulçi,
nuk shket kujtimi i tretun i një puthje,
as fjala e dashun ma nuk tingëllon,
Në re s’shpërthen furia, nuk gjëmon
dëshprimi. Dhe në sol, fundi i një lutje
u shue dhe u shue përjetë.
Dhe telat mbajnë nji zi
pa fund, tue qa pa ngashërime,
këputë e varë, pa shpirt e pa shkëlqime ;
me mandolinën qajnë po at dashuni,
që u shue dhe u shue përjetë.
Kshtu qan kangtari me një kambë në dhetë,
kur s’i gufon ma kanga mu në gji.
Do t’thotë dhimbjen e vet e s’ka fuqi ;
i del nga plaga e zemrës një za i shuem
dhe qan, dhe qan kangtari brenda vetë,
se askush se ka dëgjuem.
1935
VDEKJA E PESHKATARIT
N’furtunë deti përzihet, ngrihet, rrëmujë pa fund ;
përmbi shkambij përplaset, ikën, vjen prap t’thërmohet.
Vala oshëtin, ujnat shkumëzojnë, qielli shkund
rrufe e shi ; e gjithë jeta uturin e drithtohet.
Dhe barka e zezë, guaskë e lehtë, kreshtash vërvitet
e në greminë rrëzohet. Peshkatari shtrëngon
zemrën e gjanë si deti, kur vala e mbulon,
dhe merr thellë frymë n’erën vringëlluese, kur në kulm ngjitet.
Vala ia theu lopatën e velën ia coptoi.
Burri lufton së koti me lopatën që i mbeti,
se rrëmuja e rrëmbeu e mbi shkuma e flakroi,
dhe luen, tue iu kërcënue asaj cope t’gjallë, deti.
E rrokullis, mbi maja me fletë shkumuese i bi,
i thyen krahët si hekur, i plas sytë e përgjakun,
i çan gjoksin e nxjerr nji klithmë, tue e flakun
si gur mbi thepa t’mprehtë…Nesër deti n’qetsi
do bjerë e, me kambë zbathët, disa forma njeriu
me vaj do të vijnë të mbledhin mishin e copëtuem.
Nji barkë të re do ngrehë për mort të vet i riu,
do çajë ujnat ku burrat e shpisë me radhë kanë shkuem.
1936
Zgjedhur nga librat poetikë:
Dhimitër S. Shuteriqi
KANGET E RINIS SE PARE”, 1935, KANGE ? 1936 , Shtyp. & Libraria DHORI KOTI – Korçë.
(Footnotes)
* Le mal du siécle (fr.) – Sëmundja e shekullit